بازي و نقش آن در رشد كودك
بازي و نقش آن در رشد كودك شيوه طبيعي يادگيري براي كودك، بازي كردن است. براي كودكان بازي كردن و يادگيري در راستاي هم هستند. كودكان از موقعيت‌هاي «يادگيري» كه لذت‌بخش باشند بهره مي‌برند. مثلا با استفاده از اسباببازيهاي ساختمان‌سازي، كار كردن با پازل، دومينو و اسباببازيهاي جورچين رنگ‌ها، جنس‌ها و شكل‌ها، كودكان مهارت‌هايي اساسي را فرا مي‌گيرند كه بعدها آنها را قادر مي‌سازد خواندن، نوشتن و شمردن را بياموزند. بازي در واقع نوعي بحث و تبادل نظر، همراه با لذت و تفريح براي آرامش بيشتر بين شما و كودكتان است. در حين بازي فرصتي به دست مي‌آيد تا شما از كودكتان بياموزيد و آنها نيز از شما ياد بگيرند. در ضمن بازي سبب رشد و پرورش استعدادهاي بالقوه كودك و كسب مهارت‌هاي اكتسابي مي‌شود. اسباببازيهاي حاضري جهت يادگيري الزامي نيستند، زيرا كودكان به هر حال بازي‌ها و اسباب‌بازي‌هايي براي خودشان ابداع مي‌كنند. همه كساني كه اين موضوع به سرشان آمده است، مي‌فهمند چقدر ناراحت‌كننده است ديدن اين كه پس از صرف ساعت‌ها وقت براي انتخاب بي‌خطرترين، خوش‌رنگ‌ترين، سرگرم‌كننده‌ترين و آموزشي‌ترين اسباب‌بازي براي كودكشان، گيرنده ناسپاس بدون اطلاع از امكانات انگيزه برانگيز ارائه شده به او هنوز به بازي با درپوش قابلمه و كفگير مورد علاقه‌اش ادامه مي‌دهد!
شيوه طبيعي يادگيري براي كودك، بازي كردن است. براي كودكان بازي كردن و يادگيري در راستاي هم هستند. كودكان از موقعيت‌هاي «يادگيري» كه لذت‌بخش باشند بهره مي‌برند. مثلا با استفاده از اسباببازيهاي ساختمان‌سازي، كار كردن با پازل، دومينو و اسباببازيهاي جورچين رنگ‌ها، جنس‌ها و شكل‌ها، كودكان مهارت‌هايي اساسي را فرا مي‌گيرند كه بعدها آنها را قادر مي‌سازد خواندن، نوشتن و شمردن را بياموزند. بازي در واقع نوعي بحث و تبادل نظر، همراه با لذت و تفريح براي آرامش بيشتر بين شما و كودكتان است. در حين بازي فرصتي به دست مي‌آيد تا شما از كودكتان بياموزيد و آنها نيز از شما ياد بگيرند. در ضمن بازي سبب رشد و پرورش استعدادهاي بالقوه كودك و كسب مهارت‌هاي اكتسابي مي‌شود. اسباببازيهاي حاضري جهت يادگيري الزامي نيستند، زيرا كودكان به هر حال بازي‌ها و اسباب‌بازي‌هايي براي خودشان ابداع مي‌كنند. همه كساني كه اين موضوع به سرشان آمده است، مي‌فهمند چقدر ناراحت‌كننده است ديدن اين كه پس از صرف ساعت‌ها وقت براي انتخاب بي‌خطرترين، خوش‌رنگ‌ترين، سرگرم‌كننده‌ترين و آموزشي‌ترين اسباب‌بازي براي كودكشان، گيرنده ناسپاس بدون اطلاع از امكانات انگيزه برانگيز ارائه شده به او هنوز به بازي با درپوش قابلمه و كفگير مورد علاقه‌اش ادامه مي‌دهد!
درسي كه بايد بگيريد اين است كه انتخاب «بهترين اسباب‌بازي» براي كودك كاري تقريبا ناممكن است. بهترين اسباب‌بازي آن است كه كودك را مجذوب خود مي‌كند و او دوباره و دوباره به سراغ آن مي‌رود و تحريك و لذت بيشتر و بيشتري از آن كسب مي‌كند. اين اسباب‌بازي ممكن است خيلي گران يا خيلي ارزان تمام شود، ولي نهايتا همان اسباب‌بازي است كه كودك از آن لذت مي‌برد و بيشترين امكانات يادگيري را براي وي فراهم مي‌آورد. بايد در نظر داشت كه اسباببازيهاي مناسب مي‌توانند محرك لازم براي جستجو و كشف چيزهاي جديد را فراهم كنند. نيازي هم نيست اسباب‌بازي‌ها، گران يا پيچيده باشند.
بهترين اسباب‌بازي‌ها آنهايي هستند كه كودك را مجذوب خود مي‌كنند و كودك بارها و بارها به سراغ آنها مي‌رود. غالبا يك وسيله خانگي مثل لگن لباسشويي يا يك قابلمه كه مي‌توان از آن به عنوان قايق، اتومبيل يا استخر استفاده كرد، اسباب ساعت‌ها بازي تخيلي را فراهم مي‌آورد. در حقيقت براي فراهم كردن نوع وسايل بازي كه براي تضمين پيشرفت عملي آتي كودك ضروري است، لازم نيست حتي يك اسباب‌بازي «آموزشي» بخريد و متقبل خرج‌هاي گزافي در اين راستا شويد.
برخلاف آنچه والدين انتظار دارند، هر قدر اسباب‌بازي داراي شكل غيراختصاصي‌تر و بنيادي‌تري باشد، جاي بيشتري براي قوه تخيلي كودك باقي مي‌گذارد. مثلا شايد يك تكه چوب كه مي‌توان از آن به عنوان شمشير، چوب جادوگري يا باتوم پليس استفاده كرد، بيشتر از يك عروسك با لباس‌هاي گران‌قيمت كه فقط مي‌تواند يك شخصيت داشته باشد، به خلاقيت كودك شما كمك كند. با وجود اين، اسباببازيهاي بسيار خوبي وجود دارد كه چنان طراحي شده‌اند كه قادرند محركي براي كودك شما جهت جستجو و كشف چيزهاي جديد و يادگيري مهارت‌هاي نو باشند.
در اينجا راه‌هايي به شما پيشنهاد خواهيم كرد كه از طريق وسايل ساده خانگي و بدون صرف هزينه‌هاي گزاف به ايجاد بازي و اسباب‌بازي‌هايي مناسب براي كودكتان بپردازيد. بازي‌هاي خانگي و اسباب‌بازي‌ها يك راه عالي براي سرگرم كردن كودكان هستند كه علاوه بر جنبه تفريحي به رشد و يادگيري آنها نيز كمك خواهند كرد. اين بازي‌ها هزينه زيادي نمي‌برند و مي‌توانند خلاقيت كودكتان را شكوفا سازند. به مرور كه بچه‌ها بزرگ‌تر مي‌شوند، همسو شدن با خواسته‌ها و نظراتشان آسان‌تر خواهد بود. همچنين بازي‌ها و اسباببازيهاي بيشتري وجود خواهد داشت كه شما و كودكتان مي‌توانيد با كمك يكديگر آنها را ايجاد نماييد.
يكي از مهم‌ترين نكاتي كه بايد به ياد داشته باشيد اين است كه كودكان، بويژه در سه سال اول زندگي، به سرعت تغيير مي‌كنند و اسباب‌بازي‌اي كه يك كودك دو ماهه را سرگرم مي‌كند براي يك كودك دو، سه ساله سرگرم‌كننده نيست و برعكس.
كودكان همگام با رشد خود به محرك‌هاي متفاوتي نياز دارند و انتخاب اسباب‌بازي بايد براساس نيازهاي متغير آنها باشد. تناسب داشتن اسباب‌بازي انتخاب شده با سن كودك بسيار مهم است. اگر اسباب‌بازي خيلي پيشرفته باشد كودك نمي‌داند چگونه با آن بازي كند و لذت زيادي از آن نمي‌برد. اگر هم بسيار ابتدايي باشد حوصله كودك زود سر مي‌رود. پس انتخاب اسباب‌بازي مناسب با سن كودك حائز اهميت فراواني است.
كودك تازه متولد شده
كودكان خيلي خردسال به اسباب‌بازي‌هايي نياز دارند كه پنج حواس آنها را تحريك كند. اسباببازيهاي مناسب براي كودك زير يك سال آنهايي هستند كه رنگ‌ها، حالات مختلف سطح (نرمي يا زبري و ...)، مواد و شكل‌هاي جالب و متنوع را به كودك مي‌نمايانند. اسباب‌بازي‌هايي كه صدا درمي‌آورند و نسبت به عملي كه با آنها انجام مي‌شود واكنش نشان مي‌دهند، مثل جغجغه، به كودك احساس تسلط و كنترل مي‌دهند و رشد مهارت‌هاي دستي و هماهنگي او را تسريع مي‌كنند.
براي يك كودك تازه متولد شده، شخص خودتان، بهترين اسباب‌بازي‌اي هستيد كه او بيشترين لذت را از آن مي‌برد. تماس با شما، صداي شما، در آغوش شما جاي گرفتن و در ميان بازوهاي شما، تكان خوردن و خيره شدن به صورت شما، بهترين سرگرمي براي كودك تازه متولد شده شما خواهد بود و او اوج لذت را از آنها خواهد برد.
همچنين او عاشق بيرون رفتن در هواي خوب، وزش ملايم باد را احساس كردن، شنيدن صداي پرندگان و استشمام هواي آزاد خواهد بود.
شلپ شلوپ كردن در آب كم‌عمق يا در حمام نيز حقيقتا او را به وجد خواهد آورد.
او را در آغوش بگيريد، براي او آواز بخوانيد، با او صحبت نموده و در حين صحبت با او تماس چشمي برقرار نماييد. در حين انجام اين اعمال از جانب شما، او بلافاصله به يادگيري، بازي كردن و شناختن ابعاد وجودي شما خواهد پرداخت.
شما مي‌توانيد از يك موسيقي آرام براي آرام كردن و تسكين دادن او استفاده نماييد يا اين كه از يك دوش با آب گرم و جوي آرام و پس از آن يك ماساژ ملايم براي به آرامش رساندن او بهره گيريد.
از ۶ ماهگي به بعد تا ۵/۱ - ۱ سالگي يعني تقريبا تا زماني كه كودك شروع به راه رفتن مي‌كند و به محض اين كه كمي قوي‌تر مي‌شود و شروع به حركت مي‌كند، بازي‌هاي محرك‌تر مفيدتر خواهد بود اما شما هنوز بهترين اسباب‌بازي‌اي هستيد كه او خواهد داشت.
كودكتان عاشق با دست و پا بالا رفتن از سر و كول شما، اكتشاف و آزمايش نمودن مهارت‌هاي حركتي جديد خواهد بود.شما مي‌توانيد به وسيله يك قوطي خالي آبميوه يا شيركه آن را شسته، خشك نموده و پس از جدا كردن قطعات احتمالا خطرناكي كه در آن وجود دارد و سپس پر كردن آن با برنج، لوبيا، نخود فرنگي و يا حتي دكمه يك اسباب‌بازي لرزاننده كه با هر لرزش و تكاني صداهايي را ايجاد مي‌كند، براي او تهيه كنيد. البته بايد مطمئن شويد كه سرپوش قوطي به اندازه كافي محكم و ايمن هست كه كودك نتواند قطعات داخل آن را در بياورد و با در دهان بردن آنها در معرض خطر خفه‌شدگي قرار بگيرد.
خواندن سرودها و شعرهاي كودكانه و كتاب‌خواني از بهترين راه‌هايي هستند كه با استفاده از آنها مي‌توانيد اوقات خوش و مفرحي را با كودكتان سپري كنيد.براي يافتن كتاب‌ها و منابع خوب و متناسب مي‌توانيد به كتابخانه محلي‌تان مراجعه نموده و با پرداخت هزينه‌اي اندك به عضويت آنجا درآمده و كتاب‌هاي مناسبتان را تهيه نماييد.همچنين مي‌توانيد با كشيدن و چسباندن نوارهاي كاغذي خيسانده شده در چسب روي يك قوطي كنسرو (البته بدون سرپوش) براي كودكتان يك طبل درست كنيد (حتي مي‌توانيد چسب مورد نيازتان را هم با استفاده از آرد و آب، خودتان تهيه كنيد.) بلافاصله پس از آن كه خشك شد، يك قاشق چوبي به كودكتان بدهيد كه با آن شروع به طبل زدن كند. امتحان كنيد بسيار لذت خواهد برد.
كودكان نوپا
كودكان نوپا از بازي‌هاي «داخل گذاشتن بيرون آوردن» لذت مي‌برند. لذا مكعب‌هايي با اندازه‌‌ها و شكل‌هاي مختلف، فنجان‌هاي پلاستيكي، قاشق، اسباببازيهاي داخل حمام، پياله، صفحه‌هاي گردي كه روي قطعات چوبي عمودي سوار مي‌شوند و هرم‌هاي اسباب‌بازي، همگي از اسباببازيهاي مورد علاقه آنها هستند. اسباب‌بازي مفيد و بادوام براي اين مرحله، يك بسته مكعب بااندازه‌ها و شكل‌هاي مختلف است كه در اين سن براي انجام بازي‌هاي داخل گذاشتن بيرون آوردن و بعد براي انجام بازي‌هاي تخيلي مهمي مثل خانه‌سازي، قايق‌سازي و غيره به كار مي‌رود.
در اين مرحله اصطلاحا گفته مي‌شود كه كودك نوپاي شما عاشق پست كردن اشيا اغلب هم به قسمت جلوي دستگاه ضبط‌صورت ويديويي! است.
مي‌توانيد براي جلوگيري از خرابكاري‌هاي احتمالي او، بوسيله ايجاد شكاف‌هايي در قسمت جلوي يك جعبه بستني يا يك جعبه مقوايي نازك، يك جعبه پستي (صندوق پستي) براي خودش ايجاد نماييد و به او بدهيد تا اشيا را از آن شكاف به داخل جعبه بيندازد.
همچنين مي‌توانيد به او تعدادي دكمه البته دكمه‌هاي بزرگ و يك جعبه بدهيد. مطمئنا اين كار بايد با نظارت مستقيم خودتان باشد تا او آنها را بارها و بارها به داخل جعبه گذاشته و بيرون آورد و حقيقتا لذت خواهد برد.
از بعضي از جعبه‌هاي بستني مي‌توان كلاه‌هاي فانتزي جالبي تهيه نمود.
مي‌توانيد اين جعبه‌ها را با فويل و زرورق بپوشانيد و به كودك بدهيد و او را با اين كلاه به يك فضانورد تبديل كنيد. همچنين مي‌توانيد با چسباندن مواد و اشيا مختلف از جمله حلقه‌هاي گل يا منگوله‌هاي كاغذي يا كاموايي روي جعبه، كلاه‌هاي تخيلي از جمله كلاه جادوگري، كلاه پليس و ... بسازيد و قوه تخيل و خلاقيت كودك را نيز تحريك نماييد.
در حدود دوسالگي كه معمولا با راه رفتن كودك همراه است، كودك نوپا مهارت چرخش مچ دست را كسب مي‌كند كه او را قادر مي‌سازد چيزهاي مختلف را بپيچاند و درها را بازكند. اسباب‌بازي‌هايي كه درپوش پيچي دارند، مكعب‌هايي كه داخل هم چفت مي‌شوند، مجموعه اشكال پيشرفته‌تر با قطعاتي به شكل‌هاي مختلف كه هر يك فقط در داخل يك سوراخ جا مي‌گيرند مانند كره هوش كه كودك بايد هر شكل را از جاي خودش به داخل كره بيندازد و... همگي اسباببازيهاي مناسبي براي رشد كودكان در اين مرحله سني به شمار مي‌روند.
كودك پيش‌دبستاني
كودك پيش‌دبستاني همچنان از بازي با مكعب‌ها، وسايل نقاشي و رنگ‌آميزي و هر چيزي كه محرك بازي‌هاي تخيلي باشد لذت مي‌برد. او مي‌تواند شروع به انجام بازي‌هاي ساده با كارت‌هاي بازي يا دومينوهاي تصويري كند.
* به كودكتان نشان دهيد كه چگونه يك جوراب ساق‌بلند را با خرده‌هاي كاغذ يا چيز ديگري پر كند و با استفاده از آن شكل‌ها و مخلوقات مختلفي بسازد.
* مي‌توانيد با تعدادي دكمه و جوراب قديمي يك عروسك خيمه‌شب‌بازي براي كودك بسازيد.
* با تا زدن يك تكه كاغذ يا روزنامه يك كلاه جادوگري يا دزد دريايي بسازيد و به كودكتان بگوييد آن را با عكس‌هاي رنگي‌اي كه از مجلات بريده، تزئين كند و آن عكس‌ها را روي كلاه بچسباند.
* اجازه دهيد كودكتان جعبه‌هاي مقوايي كهنه را به عنوان اسباب‌بازي - مثلا يك ماشين يا يك خانه مكعب مانند كوچك يا آشپزخانه يا هر چيز ديگري كه دوست دارد- استفاده كند.
* رفتن به پارك محلي، خانه يك دوست يا حتي يك پياده‌روي در حوالي محلتان، همه و همه پر از هيجان و تفريح براي كودكتان خواهند بود.
دبستاني‌ها
* مي‌توانيد يك برنامه دوچرخه‌سواري خانوادگي يا زدن كمپ در حياط را امتحان كنيد، حتما كودكتان لذت خواهد برد.
* كودكتان همچنين ازآشپزي كردن با راهنمايي شما لذت خواهد برد.
* رفتن به خانه يك دوست يا دعوت او به خانه خودتان.
* با تكه‌هاي ماكاروني، لوبيا و ساير خشكبار، اسباببازيهاي بسيار خوبي مي‌توان ساخت. از تمام آنها مي‌توان به عنوان قسمت صداساز داخل يك اسباب‌بازي استفاده كرد، مي‌توان با چسباندن آنها روي مقوا، تابلوهاي هنري درست كرد و مي‌توان با كمك كودك آنها را رنگ‌آميزي كرد و با كشيدن آنها به نخ يا كش، دستبند و گردنبند درست كرد. حتما كودك را تحت نظر خود داشته باشيد زيرا ممكن است حبوبات را در دهان يا منافذ بدن خود فرو كند.
* مي‌توان از سيب‌زميني و هويج براي ساختن مهر چاپ استفاده كرد.
*برگه‌هاي تره‌فرنگي را اگر بگذاريد تا خشك شوند، مارپيچ‌هاي جالبي مي‌سازند.
* بيشتر بچه‌ها دوست دارند مقداري مايه شيريني در اختيارشان بگذاريد تا بنا به سليقه خود به آن شكل دهند و شما آن را همراه با غذاي «اصلي» بپزيد.
* لوله‌هاي مقوايي داخل دستمال كاغذي لوله‌اي را با كمي تزئين مي‌توان به عروسك‌هاي خيمه‌شب‌بازي از نوعي كه روي انگشت قرار مي‌گيرند، تبديل كرد.
* عروسك‌هايي را كه روي دست قرار مي‌گيرند مي‌توان از پاكت‌هاي كاغذي ساخت.
* شانه‌هاي شش‌تايي تخم‌مرغ پس از تزئين قسمت داخلي و خارجي، تبديل به جانوران جالبي مي‌شوند زيرا روي لولاي خود مانند يك آرواره باز و بسته مي‌شوند.
* اگر قرقره‌هاي خالي نخ را به ريسمان بكشيد تبديل به يك اسباب‌بازي كشيدني جالب مي‌شوند، بخصوص اگر طوري رنگ‌آميزي شوند كه شبيه كرم يا مار به نظر برسند.
نقش بازي در رشد جسماني كودك
بازي باعث هماهنگي دستگاه‌هاي حسي حركتي كودك و كسب مهارت‌هاي فردي، رشد عقلاني و رشد مفاصل او مي‌شوند. همچنين باعث ورزش دادن و تسريع گردش خون در بدن شده و سبب مي‌شود كه انرژي اضافي كودك تخليه شود كه در غير اين‌صورت اين انرژي سركوب شده باعث بدخلقي و بي‌قراري او مي‌شود.
نقش بازي در رشد عقلاني كودك
تمام بچه‌ها بازي كردن را دوست دارند و اين براي كودكان مفيد است زيرا سبب تقويت دورانديشي و توانايي پيش‌بيني عواقب يك كار مي‌شود. بخش زيادي از شخصيت كودك ضمن بازي، شكل مي‌گيرد. بازي سبب ارتباط كودك با محيط خارج شده به او امكان آزمايش و خطا را مي‌دهد.
همچنين قدرت انتخاب بهترين‌ها در كودك تقويت مي‌شود و سبب دگرگوني در روحيات او شده و به اين ترتيب قدرت تشخيص كودك تقويت مي‌شود.
بازي همچنين فرصتي است كه كودكان هم گاهي بر شما غلبه كنند. به ياد داشته باشيد كه اگر شما هم در بازي‌ها شركت كنيد، جنبه آموزشي بازي براي كودكتان بيشتر مي‌شود. مثلا بازي‌هاي كارتي نه تنها تسلط كودكان بر اعداد را بيشتر مي‌كند، بلكه مسلط شدن بر راهبردها و استراتژي‌ها را نيز تقويت مي‌كند.
اين نمود براي كمك به كودكان در جهت تلاش براي رسيدن به اهداف مختلف و افزايش عزت و اعتماد به نفس حائز اهميت است. همچنين سبب تمركز حواس و پشتكار در اهتمام به يك كار بخصوص تا تمام كردن آن مي‌شود و رشد ذهني كودكان را سرعت مي‌بخشد.
نقش بازي در رشد اجتماعي كودك
كودك در حين بازي مي‌آموزد كه چگونه با افراد بيگانه ارتباط اجتماعي برقرار كند. حس همكاري، همدردي، احترام، رعايت قوانين و سازماندهي و تطابق اجتماعي را مي‌آموزد.
توصيه‌هايي به والدين
* توانايي كودك را در نظر بگيريد و بازي‌هاي خارج از حد توان، از او نخواهيد.
* قبل از اين كه توانايي كودك به طور كامل تمام شده و بشدت خسته شود و اشتياق به بازي را از دست بدهد، بازي را تمام كنيد.
* به بازي‌هاي كودكان توجه كنيد، زيرا زندگي كودك، در بازي شكل واقعي به خود مي‌گيرد.
* بازي براي كودكان كار محسوب مي‌شود. پس به بازي و اسباب‌بازي و ايمني كودك اهميت دهيد و بازي آنها را جدي بگيريد.
* بازي باعث رشد خلاقيت كودكان مي‌شود. پس لازم است كه وقت بيشتري را براي رشد خلاقيت آنها صرف كنيد. براي بازي كردن با كودك خود وقت بگذاريد.
* دقت كنيد كه بيش از اندازه در بازي بچه‌ها دخالت نكنيد و نيز بيش از اندازه برايشان اسباب‌بازي نخريد.
* بازي‌ها را به صورت سلسله مراتب، از ساده به پيچيده به كودك آموزش دهيد تا عدم توانايي در انجام برخي از آنها سبب سرخوردگي كودكي و از دست دادن اعتماد به نفسش نشود.
* آشنايي كودك با مفاهيمي مانند فضا، رنگ، شكل و... بيشتر از طريق بازي صورت مي‌گيرد، نه آموزش.
* كودك بايد بتواند پس از انجام هر بازي، نتيجه مثبتي بگيرد.
* هنگام بازي، آنها را تشويق به رعايت انصاف و عدالت نماييد تا او را در رشد اجتماعي ياري كرده باشيد.
* اسباب‌بازي بايد بي‌خطر باشد و سلامتي كودك را تهديد نكند.
* اسباب‌بازي بايد متناسب با سن كودك باشد.
* هرگز به بازي جنبه تحميلي ندهيد. بازي بايد حالت خوشايند و انتخابي داشته باشد.
* در خريد اسباب‌بازي (به جاي خوشايند ديگران) نياز كودك را مورد توجه قرار دهيد.
* كودكان نبايد با اسباب‌بازي‌هايي بازي كنند كه قطعات چك آنها براحتي جدا شوند.
* اسباب‌بازي‌هايي كه داراي مفصل يا لولا باشند، خطرناكند، زيرا ممكن است انگشتان كوچك كودك در لابه‌لاي آن گير كرده و آسيب ببيند.
* به فرزندان خود ياد دهيد كه بعد از بازي، وسايل خود را جمع كنند.
* اگر كودك شما با دوچرخه، اسكوتر، اسكيت يا وسايل مشابه بازي مي‌كند، حتما از كلاه، مچ‌بند و زانوبند استفاده كنند.
منيع : روزنامه جام جم
.gif){kind=small}
.gif){kind=small}
